Związek zawodowy to oddolna organizacja pracowników. Pracownicy tworzą go wspólnie, aby zbiorowo chronić swoje interesy i prawa. Głównym celem związków zawodowych jest ochrona praw pracowników. Ich działalność skupia się na utrzymaniu i poprawie warunków pracy, negocjowaniu płac oraz zajmowaniu się kwestiami dotyczącymi pracy, takimi jak nadgodziny czy bezpieczeństwo i higiena.
Związki zawodowe działają niezależnie – samodzielnie ustalają swoje cele, zasady i procedury.
Jak dołączyć do związku zawodowego?
Z reguły każdy pracownik firmy może stać się członkiem związku zawodowego. Aby to zrobić, wystarczy zwrócić się do zarządu związku zawodowego. Organizacje związkowe zachęcają do aktywnego uczestnictwa swoich członków oraz zwiększania liczby członków. W celu dołączenia do związku wystarcza napisanie prośby przez pracownika oraz uzyskanie zgody organów związku zawodowego.
Kto może zakładać i dołączać do związku zawodowego?
Do zakładania i dołączania do związków zawodowych kwalifikują się:
- Pracownicy, niezależnie od podstawy stosunku pracy,
- Osoby zatrudnione na umowach cywilnoprawnych (umowa zlecenie, umowa o dzieło, B2B),
- Członkowie spółdzielni produkcyjno-rolnych,
- Pracownicy agencji zatrudnienia, o ile nie są pracodawcami,
- Osoby mające dodatkowe, nietypowe kontrakty pracy (np. praca nakładcza),
- Bezrobotni (zgodnie z zasadami konkretnych związków),
- Pracownicy skierowani do zastępczej służby w danym miejscu pracy,
- Emeryci.
Jakie są działania i uprawnienia związków zawodowych?
Związek zawodowy reprezentuje pracowników w miejscu pracy. To oznacza, że kiedy pracodawca planuje podjąć decyzje dotyczące pracowników, takie jak masowe zwolnienia czy zmiany warunków pracy, musi uzyskać zgodę związku zawodowego (jeśli decyzje te dotyczą członków związku zawodowego).
Związek zawodowy może także występować w imieniu pracowników, domagając się zmian, takich jak podwyżki płac czy skrócenie czasu pracy. W przypadku braku porozumienia, związek może zorganizować strajk. Prawo do legalnego strajku przysługuje tylko organizacjom związkowym.
Dodatkowo związki zawodowe uczestniczą w podejmowaniu decyzji dotyczących wykorzystania środków z funduszu socjalnego w zakładzie pracy. Pracodawca musi współpracować z pracownikami, ustalając, jak te środki zostaną wykorzystane w firmach, w których działają związki zawodowe. Związki mogą też starać się o utworzenie Funduszu w firmach, w których pracuje co najmniej 20 pracowników (obowiązkowy dla firm zatrudniających minimum 50 pracowników).
Związek zawodowy może również reprezentować indywidualnych członków w przypadkach dyskryminacji lub innych problemów z pracodawcą. Może także reprezentować swoich członków przed sądami pracy, co oznacza, że członkowie związku nie muszą sami bronić swoich praw.
Związki zawodowe mają dostęp do informacji dotyczących sytuacji finansowej firmy. Mogą kontrolować przestrzeganie przepisów dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy oraz uczestniczyć w kontroli przestrzegania przepisów pracy.
Członkowie zarządu związku zawodowego są szczególnie chronieni, a ich legalne zwolnienie jest skomplikowane. Siła związku wzrasta wraz z liczbą reprezentowanych pracowników. Gdy związki reprezentują większość pracowników w firmie, pracodawca musi uwzględnić ich zdanie.
Jak założyć związek zawodowy?
Pierwszym krokiem jest wspólne postanowienie o utworzeniu związku zawodowego. Co najmniej dziesięciu pracowników może założyć związek. Razem piszą statut organizacji i wybierają komitet założycielski składający się z 3 do 7 członków. Następnie związek zawodowy musi być zarejestrowany w Krajowym Rejestrze Sądowym, a pracodawca musi zostać poinformowany o jego utworzeniu.
Statut związku zawodowego określa wszystkie istotne informacje o jego funkcjonowaniu. Zawiera zakres działań związku, cele i zadania, zasady przyjmowania i rezygnacji z członkostwa oraz prawa i obowiązki członków.
Związki zawodowe to organizacje pracowników na poziomie zakładowym i międzyzakładowym. Pracownicy łączą się w związki, aby wspólnie bronić swoich interesów i praw. Związki zawodowe zapewniają utrzymanie i poprawę warunków pracy, negocjują płace oraz zajmują się kwestiami związanymi z pracą, takimi jak nadgodziny czy BHP.
Istnieją dwie kategorie związków zawodowych: związki zakładowe oraz związki międzyzakładowe. Pierwszy rodzaj wymaga przynajmniej 10 członków związku w jednym przedsiębiorstwie. Natomiast związek międzyzakładowy (inaczej: międzyzakładowy związek zawodowy) często powstaje, gdy firma jest zbyt mała lub zbyt niewielu pracowników wykazuje zainteresowanie przystąpieniem do związku. To forma zrzeszenia pracowników z różnych firm, zazwyczaj z tej samej branży.
Zwykle łatwiej jest założyć oddział organizacji, będącej częścią większego związku zawodowego, takiego jak Inicjatywa Pracownicza, Konfederacja Pracy czy Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych. Oddział taki nie musi być rejestrowany w Krajowym Rejestrze Sądowym i może korzystać z statutu organizacji macierzystej. Pracownicy, we współpracy z wybraną organizacją, mogą zorganizować spotkanie założycielskie oraz zdecydować o utworzeniu związku zawodowego. Każdy główny związek opisuje tę procedurę na swojej stronie internetowej.
Jeżeli ze względu na niewystarczającą liczbę pracowników nie można założyć związku zawodowego w miejscu pracy, pracownicy mogą dołączyć do komitetu międzyzakładowego. Tego rodzaju związek łączy pracowników z różnych miejsc pracy, zazwyczaj działających w tej samej branży. Międzyzakładowe związki zawodowe mają takie same uprawnienia, jak związki zawodowe.
Jaka jest składka członkowska dla członka związku zawodowego?
Wysokość składki członkowskiej różni się w zależności od danego związku zawodowego, jednak przeważnie wynosi ona od 0,5% do 0,9% miesięcznego wynagrodzenia. Składka może być także ustalona jako stała kwota, np. 25 zł.
Opłatę tę można uiścić osobiście lub wyrazić zgodę na potrącenie składki z wynagrodzenia przez pracodawcę. Zgoda na potrącenie składki zazwyczaj jest udzielana na piśmie; przy przystępowaniu do związku jest to często opcja, którą można wybrać, pozostawiając załatwienie wszelkich formalności związanych z tym procesem organizacji.
Od 1 stycznia 2022 roku istnieje możliwość odliczenia ulgi podatkowej od składek związku zawodowego. Jeśli pracodawca potrąca składkę związku zawodowego z wynagrodzenia, informacje o potrąceniu zostaną odnotowane w PIT-11. Ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych zwiększyła limit odliczenia opłaconych składek z 300 zł na maksymalnie 500 zł. Pierwsze odliczenie w danym roku będzie dostępne w następnej wypłacie, czyli do końca kwietnia 2023 roku.
Zadania związku zawodowego na poziomie zakładowym obejmują:
- reprezentowanie pracowników w kwestiach osobistych związanych z prawem pracy, przede wszystkim w obronie indywidualnych praw pracowników, w tym kontynuacji stosunku pracy.
Na przykład, pracodawca powinien skonsultować swój zamiar rozwiązania umowy o pracę z członkiem związku zawodowego lub pracownikiem, który zwrócił się do związku o ochronę. Związek zawodowy będzie walczyć o utrzymanie twojego miejsca pracy. Niemniej jednak, opinia związku zawodowego nie jest wiążąca dla pracodawcy. W przypadku braku współpracy związku zawodowego w tej sprawie, masz możliwość podważenia ważności wypowiedzenia i ubiegania się o przywrócenie lub odszkodowanie przed sądem pracy. - Zajmowanie stanowiska w przypadkach zwolnień dyscyplinarnych,
- Kontrola przestrzegania przepisów prawa pracy, w tym ochrony pracy na terenie zakładu pracy,
- Reprezentacja zbiorowych interesów i praw pracowników przed pracodawcą i organizacjami zawodowymi,
- Współpraca z Państwową Inspekcją Pracy oraz powoływanie Społecznej Inspekcji Pracy,
- Monitorowanie warunków życia emerytów i niepełnosprawnych pracowników (zgodnie z art. 26 ustawy o związkach zawodowych).
Inne prawa:
- Wpływ na godziny pracy i harmonogramy,
- Współpraca z pracodawcą przy tworzeniu wewnętrznych przepisów firmowych, takich jak regulaminy pracy, wynagrodzeń oraz postanowienia dotyczące funduszu socjalnego firmy,
- Negocjacje zbiorowe i zawieranie układów zbiorowych,
- Prawo do prowadzenia legalnych strajków, zgodnie z ustawą o rozwiązywaniu sporów zbiorowych,
- Monitorowanie przestrzegania przepisów prawa pracy oraz przepisów dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy,
- Prowadzenie działalności gospodarczej,
- Reprezentowanie interesów pracowników na arenie krajowej i międzynarodowej – mają prawo do wyrażania opinii na temat przyszłych aktów prawnych w obszarze objętym zadaniami związków zawodowych.
Podstawa prawna:
Artykuł 59 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej gwarantuje wolność zrzeszania się w związkach zawodowych. Oznacza to, że nikt, z wyjątkiem ustawodawcy w określonych przypadkach, nie może ograniczyć prawa do zrzeszania się i działania w ramach związku. Przystąpienie do związku zawodowego oraz uczestnictwo w jego działaniach nie może prowadzić do negatywnych skutków w miejscu pracy, takich jak rozwiązanie umowy, obniżenie wynagrodzenia czy przeniesienie na niższe stanowisko.
Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych określa, że związek zawodowy to dobrowolna i niezależna organizacja pracowników, powołana do reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i społecznych. Związki zawodowe niezależne są zarówno od pracodawców, jak i od państwa, samorządu terytorialnego oraz innych organizacji. To organizacje skupiające „osoby pracujące” i zrzeszające się z własnej woli. Pojęcie „osób pracujących” obejmuje nie tylko pracowników, ale także osoby uprawnione do tworzenia związków zawodowych.
Artykuł 4 Ustawy o związkach zawodowych stanowi, że związki zawodowe reprezentują pracowników oraz inne osoby zrzeszone w związku zawodowym. Obrona godności pracowników, ich praw oraz interesów materialnych i moralnych, zarówno zbiorowych, jak i indywidualnych, stanowi główne zadanie tych organizacji. Obowiązki związków zawodowych obejmują m.in. reprezentację pracowników przed pracodawcą oraz ochronę ich praw. Związki zawodowe monitorują przestrzeganie przez pracodawcę odrębnych umów i warunków, takich jak bezpieczeństwo i higiena pracy, dążąc zwłaszcza do polepszenia warunków pracy i wynagrodzeń.